Η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη στην εφηβεία σε όλα τα στάδια
Ως εφηβεία ορίζεται η εξελικτική διεργασία στη ζωή του ανθρώπου που αρχίζει, βιολογικά, με την ήβη, και τελειώνει, ψυχολογικά, με την τελική οργάνωση της σεξουαλικότητας.
Σ΄αυτήν την εξελικτική φάση, διαταράσσεται η ψυχική ισορροπία, και η προσωπικότητα χαρακτηρίζεται από ρευστότητα.
Το Εγώ είναι ευάλωτο εξαιτίας της εναλλαγής παλινδρομικών και προοδευτικών κινήσεων, επειδή προσπαθεί να οργανώσει τις νέες εμπειρίες της ήβης.
Ταυτόχρονα, ο έφηβος καλείται να ανταποκριθεί στις αυξημένες εσωτερικές και εξωτερικές απαιτήσεις για ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς του, τους οποίους απο-εξιδανικεύει.
Η εφηβεία, αν και δεν είναι πάντα ταραγμένη και θορυβώδης, συνοδεύεται, πάντα, από εσωτερική ρευστότητα, που είναι ένδειξη ότι γίνονται διεργασίες αναδιοργάνωσης της προσωπικότητας, και είναι σημάδι υγείας.
Οι ψυχικές διεργασίες στην εφηβεία:
1. Αναβίωση της παιδικής σεξουαλικότητας. O έφηβος αναβιώνει οιδιποδειακές φαντασιώσεις. Υπάρχει, όμως, μία σημαντική διαφορά: είναι σωματικά ώριμος και μπορεί να κάνει πράξη συναισθήματα και φαντασιώσεις αιμομιξίας και φόνου. Προκειμένου να προστατευτεί από αυτά τα συναισθήματα, κινητοποιεί μηχανισμούς άμυνας.
– Μετάθεση της λίμπιντο: αποσύρει το ενδιαφέρον από τους γονείς του, και το επενδύει σε φίλους.
– Αναστροφή του συναισθήματος: η αγάπη προς τους γονείς γίνεται μίσος, και ο σεβασμός περιφρόνηση
– Απόσυρση και επένδυση της λίμπιντο στον εαυτό του: γίνεται άτρωτος και παντοδύναμος. Πιστεύει ότι θα σώσει τον κόσμο. Επιδίδεται σε επικίνδυνες συμπεριφορές.
– Παλινδρόμηση: όταν το άγχος είναι μεγάλο, το Εγώ κινητοποιεί τον μηχανισμό της παλινδρόμησης στην πρωτογενή ταύτιση. Έτσι, τα όρια μεταξύ εαυτού και αντικειμένου καταργούνται και χάνεται, προσωρινά, ο έλεγχος της πραγματικότητας.
2. Αίσθηση απώλειας του αντικειμένου. Ο έφηβος πιέζεται από εσωτερικές και εξωτερικές απαιτήσεις να απομακρυνθεί από τους γονείς του. Η αποεπένδυση από τους γονείς δημιουργεί συναισθήματα πένθους, και μια γενική συναισθηματική αστάθεια.
3. Η κίνηση μεταξύ παλινδρόμησης και ανάπτυξης. Σημαντικό χαρακτηριστικό όλων των σταδίων της εφηβείας είναι η ικανότητα της προσωπικότητας να κινείται μεταξύ παλινδρόμησης και ανάπτυξης. Η παλινδρόμηση σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι μηχανισμός άμυνας αλλά μία στρατηγική κίνηση για να επαναδιαπραγματευτούν τα συστατικά της προσωπικότητας, και να δημιουργηθούν νέοι συνδυασμοί. Είναι μία παλινδρόμηση στην υπηρεσία της ανάπτυξης.
4. Η δεύτερη διεργασία αποχωρισμού- εξατομίκευσης. Όπως το νήπιο «σκάει σιγά σιγά από το αβγό» της συμβιωτικής σχέσης με τη μητέρα του, έτσι και ο έφηβος, σταδιακά, απομακρύνεται από τις εξαρτητικές σχέσεις με τους γονείς του.
5. Η επώδυνη βαθμιαία διαδικασία της απο-εξιδανίκευσης. Με την επίδραση της αναταραχής της ήβης, ο έφηβος βιώνει μία ναρκισσιστική κρίση και δεν ξέρει, πια, τι είναι. Νιώθει ότι χάνει τον έλεγχο, και, ταυτόχρονα, βιώνει ένα ναρκισσιστικό κενό από τη διαπίστωση ότι οι γονείς του δεν είναι τέλειοι. Για να αναπληρώσει αυτό το κενό, στρέφεται σε εξω-οικογενειακά πρότυπα (π.χ. τραγουδιστές, ηθοποιούς, ποιητές). Συχνά, στρέφεται προς έναν μεγαλύτερο αδερφό, φίλο ή δάσκαλο που έχει τα χαρακτηριστικά που θα ήθελε ο ίδιος να έχει.
6. Λειτουργίες της ομάδας των συνομηλίκων. Ένας άλλος τρόπος που χρησιμοποιεί ο έφηβος για να απομακρυνθεί από τους γονείς του και να καλύψει το κενό της απώλειας του αντικειμένου, είναι η καταφυγή σε ομάδες συνομηλίκων. Η παρέα γίνεται το βοηθητικό Εγώ του εφήβου, ρυθμίζει το άγχος και την αυτοεκτίμησή του και θέτει νέα πρότυπα συμπεριφοράς, συνήθως αντίθετα από τα παλιά. Το να ανήκει σε μια παρέα σημαίνει απόκτηση μιας προσωρινής ταυτότητας, για να τον αναγνωρίζουν οι άλλοι, μέχρι να κατακτήσει μια σταθερή αίσθηση του εαυτού. Για να ανήκει στην ομάδα, πρέπει να ακολουθεί την εκάστοτε μόδα.
7. Ο σχηματισμός της ταυτότητας. Ταυτότητα ορίζεται ως η σύνθεση όλων των πλευρών της προσωπικότητας, συνειδητών και ασυνειδήτων, σε μία ιεραρχία εικόνων του εαυτού. Η σύνθεση αυτή γίνεται κατά την εφηβεία.
Ο ρόλος των γονέων στην εξέλιξη του εφήβου
Οι έφηβοι δεν αναπτύσσονται μετέωροι. Είναι σημαντικό να ανήκουν σε μία δομή που δε θα καταρρεύσει από την επιθετικότητά τους, ούτε θα αντεκδικείται τις αντιπαραθέσεις που προκαλούν.
Η αποτυχία ή η αρρώστια του οιδιποδειακού γονέα μπορεί να προκαλέσει μια μαζική απογοήτευση στον έφηβο και να του στερήσει τη δυνατότητα να αποκτήσει, μέσα από τις αντιπαραθέσεις, τη συνέχεια του εαυτού του. Το παράδοξο είναι ότι για να μπορεί ο έφηβος να απο-εξιδανικεύσει, πρέπει να έχει έναν άξιο πατέρα και μία ικανή μητέρα, που δε θα φοβάται ότι αν τους ανταγωνιστεί, θα καταρρεύσουν, και αν τους αφήσει, θα πέσουν.
Μία ακόμα δυσκολία που συναντούν οι έφηβοι είναι η αδυναμία των γονιών να τους αποχωριστούν.
Είναι απαραίτητη η ικανότητα των γονιών να αντέχουν να αγνοούνται από τους εφήβους, χωρίς να το βιώνουν σαν δική τους αποτυχία.
Τα στάδια της εφηβείας
Η εφηβεία χωρίζεται σε τρία στάδια, που το καθένα έχει τις δικές του τυπικές συγκρούσεις και τα δικά του επιτεύγματα.
1. Αρχικό στάδιο (11-14 ετών)
Βασικό χαρακτηριστικό στη συμπεριφορά είναι η υπερκινητικότητα. Επίσης, εμφανίζουν απρόβλεπτες αντιδράσεις, ευερεθιστότητα και ασχολούνται πολύ με το σώμα τους.
Το αγόρι αντιδρά με παλινδρόμηση στο προγεννητικό στάδιο: εμφανίζει στοματική λαιμαργία, σαδιστικές τάσεις, ενασχόληση με μυρωδιές, ακαταστασία, βωμολοχία και φαλλική επιδειξιομανία.
Επενδύουν στη σχέση με άλλα αγόρια, κάνουν συγκρίσεις και μετρήσεις (πέους, ποιος ουρεί πιο μακριά) και επιδίδονται σε αμοιβαίο αυνανισμό, εξερευνήσεις του σώματος, επιδείξεις.
Το κορίτσι παραμένει υπερκινητικό, επιθετικό, ενεργητικό, ένα αγοροκόριτσο. Τα κορίτσια σε αυτό το στάδιο εμπιστεύονται μόνο η μία την άλλη. Ανταλλάσσουν αναφορές για το πότε είχαν περίοδο, μετρούν στήθη και γοφούς, σχολιάζουν τα μυστικά τους. Δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για το σεξ.
Οι έφηβοι χρειάζονται χώρο και χρόνο δοκιμαστικών πράξεων και πειραματισμών, για να φτάσουν στην τελική οργάνωση της σεξουαλικότητάς τους. Μία ευκαιρία για δοκιμές και πειραματισμό είναι ο αυνανισμός. Αν και ο έφηβος συνειδητά μπορεί να πιστεύει ότι ο αυνανισμός είναι μια φυσιολογική λειτουργία, ασυνείδητα βιώνει ενοχές.
2. Μέσο στάδιο (14-17 ετών)
Κατά το στάδιο αυτό, η αποδέσμευση από τις εξαρτητικές σχέσεις αντικειμένου συνοδεύεται από ωρίμαση του Εγώ.
Ο έφηβος αυξάνει τον ανταγωνισμό προς τους γονείς, αντιστέκεται στις παρεμβάσεις τους, αμφισβητεί την κρίση τους, βρίσκει τα αστεία τους κακόγουστα, και τα γούστα τους αηδιαστικά.
Οι συνομήλικοι αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην αναζήτηση ιδεών, ιδανικών, ταυτότητας και σχέσεων αντικειμένου. Οι σχέσεις γίνονται λιγότερο ναρκισσιστικές και περισσότερο λιβιδινικές: ο έφηβος αναγνωρίζει τους άλλους ως ξεχωριστά άτομα στα οποία επενδύει.
Προσπαθώντας να κάνει κάτι με τη μοναξιά του, ο έφηβος αναπτύσσει δημιουργικότητα (γράφει ποίηση, τραγουδά, παίζει). Τα ερωτικά γράμματα που γράφονται για να σταλούν ή όχι, είναι μία προσπάθεια επαφής με το άλλο φύλο. Τα ατέλειωτα τηλεφωνήματα βοηθούν τον έφηβο να διατηρεί μια απόσταση από τον «σύντροφό του», να παραμένει, δηλαδή, μέσα και έξω από τη σχέση.
Η αυξανόμενη ικανότητα για αφαιρετική σκέψη ανοίγει στον έφηβο, ξαφνικά, τεράστιους ορίζοντες: μπαίνει στον χώρο της φιλοσοφίας και των ιδεών.
3. Τελικό στάδιο (17-20 ετών)
Κατά το στάδιο αυτό, οι βιολογικές αλλαγές της ήβης και η σωματική ωρίμανση ολοκληρώνονται και επικρατεί μία σχετική ψυχική ισορροπία. Είναι το στάδιο της σύνθεσης, του κατασταλάγματος της προσωπικότητας και της προσαρμογής.
Οι ετεροφυλικές σχέσεις διαρκούν περισσότερο και αποκτούν νόημα. Ο έφηβος νιώθει ότι κατασταλάζει και νιώθει αρμονία με τον εαυτό του.
Το τελικό στάδιο της εφηβείας συνεχίζεται και στη φοιτητική ζωή (20-25 ετών) που ο έφηβος καλείται να κάνει επιλογές για τη σταδιοδρομία, τους φίλους και, γενικά, τον μικρόκοσμο μέσα στον οποίο θέλει να ζήσει.
Λουκία Γεωργακοπούλου, Παιδοψυχίατρος στο κέντρων Επικοινωνία
Πρώτη δημοσίευση του άρθρου στο epikoinonia.net
Διάβασε επίσης: Το άγχος στην εφηβεία
Ακολουθήστε το Miss or Madam στο Facebook και στο Instagram.
