Οι φόβοι είναι πολύ συχνοί στην παιδική ηλικία.
Συνοδεύουν το παιδί σε όλα τα εξελικτικά στάδια, και, όταν η έντασή τους είναι περιορισμένη, θεωρούνται σχεδόν φυσιολογικοί.
Οι φοβίες είναι επίμονοι φόβοι ενός ειδικού αντικειμένου ή κατάστασης που το άτομο αποφεύγει ή αντιμετωπίζει με μεγάλο άγχος. Ο φόβος αναγνωρίζεται ως υπερβολικός ή παράλογος.
Υπάρχουν πολλών ειδών φοβίες
Μία από τις συχνότερες φοβίες της παιδικής ηλικίας είναι οι σχολικές φοβίες. Δηλαδή, ο παράλογος φόβος του παιδιού να πάει σχολείο. Σχολική άρνηση είναι ένας ευρύτερος όρος που παραπέμπει, εκτός από τις φοβικές διαταραχές, σε σοβαρότερες συναισθηματικές διαταραχές του παιδιού.
Επιδημιολογία
- 5% των μαθητών του δημοτικού, 2% των μαθητών γυμνασίου.
- Μεγαλύτερη συχνότητα στα πρωτότοκα, στα τελευταία, στη σειρά, και στα μοναχοπαίδια.
- Μπορεί να εκδηλωθεί σε οποιαδήποτε ηλικία. Κυρίως, όμως, κατά την είσοδο στο σχολείο ή σε περιόδους σχολικής αλλαγής (5, 11, 14-15). Όσο η ηλικία έναρξης είναι μεγαλύτερη, τόσο η μορφή της είναι βαρύτερη.
- Παρατηρείται ανεξαρτήτως φύλου, νοητικού πηλίκου και κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης της οικογένειας.
Διάβασε επίσης: Σχολικός εκφοβισμός: Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά μας από τη μάστιγα της εποχής
Σχολικές φοβίες και σχολική άρνηση: αιτιολογία
1. Δεδομένα από τη σχολική πραγματικότητα συχνά συμμετέχουν στη δημιουργία της σχολικής φοβίας. Οι σχολικές συνθήκες μπορεί να προκαλούν στρες (απαιτητικός δάσκαλος).
2. Οι μαθησιακές διαταραχές συντελούν στην ανάπτυξη και παγίωση συναισθημάτων φόβου και άγχους απέναντι στο σχολείο.
3. Η σχολική αποτυχία μπορεί να οδηγήσει σε σχολική φοβία.
Συναισθηματικοί λόγοι:
– Ο Broadwin παρατήρησε ότι τα παιδιά που αρνούνται να πάνε σχολείο είναι παιδιά με ψυχαναγκαστική προσωπικότητα που πίστευαν ότι κάτι κακό θα συμβεί στη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της απουσίας τους. Όταν το παιδί πάει για πρώτη φορά σχολείο, η φοβία συνδέεται με άγχος αποχωρισμού. Αυτή η σχολική φοβία έχει καλή πρόγνωση. Αν επιμείνει, μας παραπέμπει σε μία συμβιωτική σχέση με τη μητέρα, και την πιθανή ύπαρξη μιας ψυχωτικής παθολογίας του παιδιού.
– Για τη φοβία στη μετέπειτα φάση του παιδιού, τα αίτια ανευρίσκονται, συνήθως, με τη σωστή εκτίμηση των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων. Οι γονείς, πιθανόν, πιέζουν το παιδί για επιτυχία στο σχολείο ή το σχολείο είναι συνδεδεμένο, για τους ίδιους, με άγχος.
– Κατά τη λανθάνουσα, ένα τραυματικό γεγονός μπορεί να επαναδραστηριοποιήσει το άγχος αποχωρισμού και να εκδηλωθεί η φοβία. Το παιδί είναι ανίκανο να επεξεργαστεί την ενδοψυχική σύγκρουση, και το φοβικό σύμπτωμα εκφράζει αυτή τη δυσκολία.
– Κλινικά μπορούμε να συναντήσουμε σχολικές φοβίες που προκλήθηκαν από ένα τραυματισμό ή ένα περίεργο γεγονός που συνέβη στο περιβάλλον του παιδιού (εκλυτικός παράγοντας). Όμως, δε θα πυροδοτούσε σχολική φοβία, αν δεν προϋπήρχε, ήδη, μια φοβική οργάνωση.
– Τα φοβικά παιδιά περιγράφονται ως υπερπροστατευμένα ή εξαρτώμενα από τους γονείς τους (χρειάζονται βοήθεια να πλυθούν, να ντυθούν, να τακτοποιήσουν).
– Για τον Lebovici, η σχολική φοβία είναι ένας συνδυασμός άγχους αποχωρισμού, αγοραφοβίας και κλειστοφοβίας.
– Στην εφηβεία, μπορεί να σημαίνει την έναρξη μιας βαρύτερης παθολογίας (ενδείξεις σχιζοφρενικής εξέλιξης, κατάθλιψη).
Η ενδοοικογενειακή κατάσταση των παιδιών με σχολική φοβία είναι συχνά διαταραγμένη, και το 1/5 των μητέρων υποφέρουν από ψυχιατρικά προβλήματα (κυρίως συναισθηματικές δτχ) και συχνά έχουν ιστορικό σχολικής φοβίας. Ο πατέρας μπορεί να είναι απών ή να έχει έναν παθητικό ρόλο στην οικογένεια και να ασχολείται, ελάχιστα, με τη φροντίδα των παιδιών.
Γενικά, η σχολική φοβία που εκδηλώνεται σε μικρή ηλικία και οφείλεται σε άγχος αποχωρισμού έχει τις ρίζες της στην παθολογική σχέση μητέρας-παιδιού. Στα μεγαλύτερα παιδιά η παθογένεση συνδέεται περισσότερο με τη δομή της προσωπικότητάς τους, με πιθανά τραυματικά γεγονότα και με τις συνθήκες της σχολικής πραγματικότητας.
Διάβασε επίσης: Αισθητηριακή ολοκλήρωση και διαταραχές αισθητηριακής επεξεργασίας
Κλινική εικόνα
Κατά την είσοδο στο νηπιαγωγείο ή στο δημοτικό:
Κλάμα αποχωρισμού. Αν οι ενήλικες (γονείς, δάσκαλοι) δεν τηρήσουν σωστή στάση, οι πρώτες ημέρες στο σχολείο θα αποτελέσουν τραυματική εμπειρία και μπορεί να δημιουργηθεί φοβία.
Στα μεγαλύτερα παιδιά:
Το πρόβλημα ξεκινάει με την άρνηση του παιδιού να πάει σχολείο. Το παιδί λέει ότι φοβάται, αλλά δεν ξέρει γιατί. Συχνά, δίνει λογικοφανείς απαντήσεις (άσχημη συμπεριφορά του δασκάλου, τον κοροϊδεύουν τα άλλα παιδιά, αδικήθηκε για κάποιον λόγο). Οι έφηβοι χρησιμοποιούν εκλογικεύσεις, αρνούνται την αξία που έχουν οι γνώσεις ή την ένταξή τους στο κοινωνικό κατεστημένο μέσω του σχολείου.
Σωματικά συμπτώματα είναι συχνά (έμετοι, διάρροια, κοιλιακοί πόνοι, ταχυκαρδία, πονοκέφαλοι). Το παιδί ξυπνά άσχημα με την ιδέα ότι θα πρέπει να πάει σχολείο, αρνείται να φάει, γιατί έχει ναυτία και τάση προς έμετο, είναι χλωμό και τρέμει. Οι γονείς εκδηλώνουν ανησυχία, θυμό, προσπαθούν να πιέσουν, αλλά στο τέλος υποχωρούν (φαύλος κύκλος).
Τα συμπτώματα επιδεινώνονται όσο πλησιάζει η ώρα για το σχολείο, υποχωρούν τα ΣΚ και τις αργίες ή αμέσως μετά τη συγκατάθεση των γονιών να μείνουν σπίτι. Ακόμα κι αν καταφέρει να πάει σχολείο, φαίνεται αξιολύπητο και φοβισμένο, και με την πρώτη ευκαιρία ζητά να γυρίσει σπίτι.
Η έναρξη είναι οξεία στα μικρά παιδιά, ενώ μπορεί να εγκατασταθεί, προοδευτικά, στα μεγαλύτερα. Εκλυτικοί παράγοντες άλλοτε ανευρίσκονται, άλλοτε όχι (μια αρρώστια, ένα ατύχημα, αλλαγή σπιτιού ή σχολείου, απώλεια ενός φίλου, αρρώστια ή θάνατος ενός συγγενή).
Έφηβοι:
Τα συμπτώματα εμφανίζονται σταδιακά. Μια αυξανόμενη ένταση και ευερεθιστότητα προηγούνται της εκδήλωσης του προβλήματος.
Φαίνεται απρόθυμος να πάει σχολείο, προβάλλει διάφορες δικαιολογίες, και, τελικά, κλιμακώνεται σε μία κατηγορηματική άρνηση.
Η σχολική άρνηση σε αυτήν την ηλικία συχνά παρουσιάζεται μετά από μία δικαιολογημένη απουσία από το σχολείο (ασθένεια). Ο έφηβος χάνει μία σειρά μαθημάτων και δυσκολεύεται να παρακολουθήσει. Αυτοί είναι καλοί μαθητές που δε θέλουν να χαλάσουν την εικόνα που έχουν.
Η προσωπικότητα του παιδιού:
Συνήθως πρόκειται για καλά, ήσυχα παιδιά, που δεν είχαν ποτέ πρόβλημα με το σχολείο και ήταν καλοί μαθητές. Καλοί, υπάκουοι, υποταγμένοι στις επιθυμίες των δασκάλων και των γονιών.
Άλλοτε πρόκειται για μαθητές με δυσκολίες προσαρμογής, που δεν τα καταφέρνουν καλά στις σχολικές απαιτήσεις και δεν άντλησαν ευχαρίστηση από το σχολείο. Αυτοί μπορεί να παρουσιάζουν επιθετικές συμπεριφορές μέσα στην οικογένεια, δεν έχουν, όμως, άλλες αντικοινωνικές τάσεις (ψέματα, κλοπές, καταστροφές). Φαίνονται μάλλον δειλά, όταν είναι έξω από το σπίτι.
Πρόγνωση
Γενικά, εφόσον δεν υπάρχει σοβαρή ψυχοπαθολογία, είναι καλή.
Στην ενήλικη ζωή μπορεί να είναι ελεύθεροι συμπτωμάτων ή να παρουσιάζουν δυσκολίες ένταξης σε καταστάσεις που απαιτούν σεβασμό σε κανόνες και σε κάθε οργανωμένη εργασία.
Διαφορική διάγνωση
1. Σκασιαρχείο → το παιδί προσποιείται ότι πηγαίνει σχολείο, ενώ πηγαίνει αλλού. Είναι ένδειξη αντικοινωνικής συμπεριφοράς.
2. Διαταραχή πανικού (μπορεί να ακολουθήσει τη σχολική φοβία ως εξέλιξη σε μεταγενέστερες φάσεις της ζωής).
3. Οργανική νόσος που προκαλεί κακουχία, χρόνια κούραση και άγχος (πεπτικό έλκος, ερυθυματώδης λύκος).
Θεραπεία
Ο άμεσος στόχος είναι η επιστροφή του παιδιού στο σχολείο, το συντομότερο δυνατό.
Στα μικρά παιδιά, μπορεί να είναι αρκετή η συμβουλευτική γονέων. Όταν, όμως, η διαγνωστική διαδικασία αναδείξει μια ψυχοπαθολογία του παιδιού ή έντονα διαταραγμένες ενδοοικογενειακές σχέσεις, απαιτείται θεραπευτική αντιμετώπιση.
Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία στοχεύει στην επίλυση της ενδοψυχικής σύγκρουσης του παιδιού.
Στη θεραπεία συμπεριφοράς, το παιδί έρχεται σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο μέσα από τη φαντασία, μέσα από εικόνες ή και στην πραγματικότητα. Πολλές φορές ο ίδιος ο θεραπευτής το συνοδεύει μέχρι το σχολείο.
Η φαρμακοθεραπεία (αγχολυτικά, αντικαταθλιπτικά) χορηγείται σε εφήβους, όταν κυριαρχούν έντονο άγχος και καταθλιπτικά συμπτώματα.
Η συνεργασία των ειδικών της ψυχικής υγείας με το διδακτικό προσωπικό είναι σημαντική.
Σε βαριές περιπτώσεις, ως προς τη χρονιότητα, την ένταση και την ψυχοπαθολογία του παιδιού, προτείνεται νοσηλεία.
Λουκία Γεωργακοπούλου
Ιατρός- Παιδοψυχίατρος
Πρώτη δημοσίευση του άρθρου στο epikoinonia.net
Διάβασε επίσης: Ο ρόλος του παιδοψυχολόγου. Το πότε, το πώς και το γιατί
Ακολουθήστε το Miss or Madam στο Facebook και στο Instagram.